BENTE KAHAN
Żydowska pieśniarka, kompozytorka, aktorka
i dramatopisarka, którą niemiecka prasa nazwała
” Wielką Divą muzyki żydowskiej”[1] a szwedzcy krytycy uznali,
iż „ Jej muzyka szybuje nad sceną, jak niebieski ptak miłości..”[2]
Jest bez wątpienia wielką i niepowtarzalną artystką, która potrafi przywołać całe piękno kultury żydowskiej
i w sposób pełen miłości, przekazać go współczesnym odbiorcom.
Urodzona w 1958 w Norwegii, absolwentka prestiżowych studiów teatralnych na Uniwersytecie w Tel Awiwie oraz Teatralnej i Musicalowej Akademii (AMDA ) w Nowym Jorku. Od 1981 roku nieprzerwanie występuje na międzynarodowych scenach teatralnych i salach koncertowych.
Na początku swoją karierę związała mocno z teatrem. Występowała w Teatrze Eksperymentalnym w Tel Awiwie, w adaptacji powieści pt:„Ad Mawet” Amosa OZ pt: „Aż do śmierci”, następnie zagrała główną rolę w Izraelskim Narodowym Teatrze Habima w sztuce pt: „ Wczoraj, przedwczoraj” na podstawie książki pt:„Only Yesterday” noblisty-Samuela Agnona.
W 1983 r. powraca do rodzinnego Oslo i występuje między innymi w kabarecie pt; „Above the Town” wykonując po raz pierwszy pieśni w języku jidysz. W tym czasie zagrała w wielu teatrach między innymi w Norweskim Teatrze Narodowym. Występowała: w dramacie pt: „Romo i Julia” -Szekspira,
w sztuce pt: „ Czarownice z Salem”- Arthura Millera w adaptacji powieści „Peter Pan” J.M. Barrie, czy w operetce pt: „My Sister and I” – Ralpha Benatzky.
Fascynacja teatrem skłania ją do pisania własnych scenariuszy. I tak w sztuce pt: „ Pokojówki ” ( Les Bonnes) Jeana Genta, gdzie zagra rolę Madame, poznaje norweską reżyserkę teatralną – Ellen Foyn Bruun, z którą napisze trzy scenariusze do zagranych przez siebie monodramów.
W ten sposób w 1986 r. powstaje znakomity monodram zatytułowany „Bessie – a bluesical”, wystawiony najpierw w kilku teatrach w Norwegii a następnie w wersji dla Telewizji Norweskiej. Bente Kahan gra postać słynnej pieśniarki bluesowej Bessie Smith.
Rok 1988 przynosi kolejny scenariusz do monodramu pt ; „Letter without a Stamp ” gdzie zagra dwie role: norweskiej nauczycielki i irańskiej emigrantki. Spektakl był grany w wielu norweskich miastach dla wielokulturowej publiczności. Do współpracy z Ellen Foyn Bruun powróci jeszcze za kilka lat przy pisaniu sztuki pt: „Voices from Theresienstadt”, gdzie zagra role aż pięciu różnych kobiet; więźniarek z getta Theresienstadt
Tymczasem w latach 1990 i 1991 występuje w spektaklu pt : „Little Eyolf” wystawionym dwukrotnie na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym im H. Ibsena, organizowanym przez Norweski Teatr Narodowy. Gdzie swoją rolę zagrała: pierwszego roku po norwesku a drugiego roku po angielsku.
W 1990 r. po wielu sukcesach artystycznych, Bente Kahan decyduje się na odważny krok w swojej karierze, sięgając do korzeni postanawia, oddać się bez reszty, tematowi historii dziedzictwa Żydów w Europie.
W tym celu zakłada Teater Dybbuk– Oslo, którego głównym celem jest to – aby poprzez muzykę i teatr, prezentować szerokiej publiczności dorobek kultury i historię Żydów w Europie. Od tego momentu jej twórcze poszukiwania będą silnie związane z kulturą i językiem jidysz oraz z historią holocaustu, a śpiewane pieśni będą głosem, tych których już nie ma – głosem, który nie pozwoli nam nigdy o nich zapomnieć – jeśli chcemy aby nasz świat stawał się lepszy.
Powstają spektakle, koncerty, płyty z najbardziej znanych można wymienić:
„Yiddishkayt” (koncert i CD) powstał w 1990 r. a w 1991 r. emitowany również w Telewizji Polskiej na kanale TVP 2, z okazji XII Festiwalu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu.
„Farewell Cracow” w 1992 r. (koncert i CD) pieśni do tekstów żydowskiego poety Mordechaja Gebirtig, wykonywane także w języku jidysz. Polska premiera odbyła się w Teatrze Współczesnym w Warszawie a norweska w Det Norske Teatret w Oslo, następnie grano go ponad 200 razy- od Nowego Jorku poprzez całą Europę aż do Moskwy. Znakomite recenzje i również adaptacja do programu TVP2.
„Voices from Theresienstadt” 1995 r. (sztuka teatralna i CD) zagrana przez Bente Kahan w wersji: norweskiej, niemieckiej i angielskiej. Spektakl pokazano między innymi: w Skandynawii, w Niemczech w Holandii, w Londyńskim New End Theatre był grany aż 5 tygodni, następnie w Izraelu oraz w wielu miastach w USA, w tym również w Waszyngtonie i w Nowym Jorku. Spektakl doczekał się także wersji w języku polskim, wyreżyserowany przez Bente Kahan, zagrany przez polskie aktorki w Synagodze Pod Białym Bocianem we Wrocławiu. W tym spektaklu wykorzystano także wiersze napisane w getcie Terezin przez Ilse Weber. Ta niezwykła poetka stanie się odtąd dla Bente Kahan, wielką inspiracją a jej wiersz „ Letter to my Child” do którego skomponowała muzykę, stanie się po dziś dzień, sztandarowym utworem wykonywanym na większości jej koncertów.
Bente Kahan& Di Gojim 1997-2000r. (koncert i CD) to wesoła muzyka klezmerska, koncerty przed wielotysięczną widownią w Holandii, Belgii i w Niemczech.
HOME 2000 r. (koncert i CD) to osobisty spektakl o rodzinnych korzeniach z wykorzystaniem materiałów archiwalnych, sięga aż do XIII w. Pieśni w jidysz i ladino a także w innych językach europejskich. Zawiera autorskie teksty i kompozycje Bente Kahan. Grany na wielu międzynarodowych scenach a niedawno także w Australii i w Hiszpanii.
Sing with us in Yiddish 2004 r (koncert i CD ) występ z dziećmi śpiewającymi piosenki w języku jidysz, gdzie główną role zagrała jej córka Voja Gleichgewicht, przy akompaniamencie zespołu Chudoba.
Wallstrasse 2007 – autorska sztuka, w której Bente Kahan opisała historię Żydów z Wrocławia, następnie przetłumaczyła i zagrała w niej w wersji norweskiej jak i w wersji w języku niemieckim, zaś polska wersja napisana, została dla dwóch polskich aktorek i czterech muzyków.
Echoes 2008 spektakl taneczny, CDDC Carolyn Dorfman Dance Company- śpiew i kompozycje Bente Kahan. Premiera w Nowym Jorku.
Mendel Rosenbuch 2011 – spektakl dla dzieci w reżyserii Bente Kahan, stworzony na podstawie bajkowych opowieści autorstwa Ilse Weber jak i tradycyjnych melodii Jidysz, do których napisano nowe teksty.
Songs from the ghetto 2013 ( Pieśni z getta) spektakl teatralny, na podstawie koncertu z 2006 r. o tym samym tytule.
Yidishe mame un andere froyen 2014 – (warsztaty śpiewu i płyta CD) – nagranie Bente Kahan z udziałem grupy 23 wokalistek uczestniczących w warsztatach śpiewu Jidysz prowadzonych przez nią we Wrocławiu. Podobne warsztaty Bente prowadziła również w Norwegii, w Holandii, w Niemczech i w Izraelu, w tym dwukrotnie ze znanym klezmerskim klarnecistą Giora Feidmanem.
Only a Human Being 2015 ( koncert i CD ) – Bente Kahan śpiewa własne kompozycje do poezji Tadeusza Różewicza w przekładzie Joanny Trzeciak. Pokazany w Polsce i Norwegii.
Yiddish & Ladino 2016 spektakl z okazji Wrocławskiej Europejskiej Stolicy Kultury. Bente zaprosiła do wspólnego występu muzyków, wokalistów i tancerzy z wielu krajów.
Why is the world so silent 2017- ( koncert) muzyka i śpiew Bente Kahan do wierszy Ilse Weber, wykonane w wersji niemieckiej oraz angielskiej. Premiera w mieście Goerlitz ( Niemcy).
Unfinished Lives 2017 -koncert z muzykiem Ronen Nissan, związany z wystawą o tym samym tytule.
Surviving Words 2018 – ( koncert solo z gitarą) zawiera pieśni jidysz Mordechaja Gebirtig, poezje Ilse Weber po niemiecku a także po angielsku, wiersze Tadeusza Różewicza po angielsku. Koncert zagrany w Niemczech i w Australii.
Bente Kahan & NFM Leopoldinum Orchestra 2019 – Występ solowy z orkiestrą w największej
i najnowocześniejszej sali koncertowej Wrocławia.
MUZYCY
Bente Kahan -zaprasza do współpracy zespoły i muzyków z całego świata, między innymi:
Christian Danowicz (Argentyna/Polska) pierwszy skrzypek Wrocławskiej Orkiestry Leopoldinum,
Ronen Nissan (Izrael/Austria) gitarzysta i aranżer, Marcin Markowicz ( Polska) – koncertmistrz Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Warszawie, Marco Valabrega (Włochy) skrzypek i altowiolista, Greg Wall (USA) saksofonista i kompozytor, Adam Skrzypek (Polska), kontrabasista, dyrektor muzyczny Teatru Capitol we Wroclawiu, Mirosław Carlos Kaczmarczyk ( Polska/Norwegia) gitara, Igor Pietraszewski (Polska) saksofonista i klarnecista, Tomasz Kaziukiewicz ( Polska) pianista, Georg M. Reiss (Norwegia) klarnecista, saksofonista i aranger, Morten Gunnar Larsen (Norwegia) pianista.
Bente Kahan od wielu lat współpracuje z dwoma polskimi muzykami: z akordeonistą i pianistą i aranżerem – Dariuszem Świnogą (Polska) oraz skrzypkiem – Mirosławem Kuźniakiem (Polska). Nagrała z nimi większość swoich płyt i odbyła wiele światowych turne.
ZESPOŁY
Stockholm Klezmer Band Sabbath Hele Veckan (Szwecja), Di Gojim (Holandia), Gjertrud’s Gypsy Orchestra (Norwegia), CDDC Carolyn Dorfman Dance Company ( USA), MishMash (Włochy)
Gypsy 4 (Słowacja).
WOKALIŚCI
Rusó Sala (Katalonia), Rosa Zaragosa ( Hiszpania) Gerard Edery (USA/Polska), Karsten Troyke (Niemcy) oraz aktorka Anna Blaut ( Polska)
W 2001 roku postanawia osiąść we Wrocławiu – rodzinnym mieście swojego męża Aleksandra Gleichgewichta, który przełożył na język polski teksty literackie, wykorzystywane przez Bente w swoich artystycznych projektach.
Przyjazd do Polski ugruntował jej misję ambasadorki historii i dziedzictwa Żydów.
Od 2005 roku jest dyrektorem Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej. W2006 roku założyła Fundację Bente Kahan, której celem było odnowienie i renowacja Synagogi pod Białym Bocianem (oficjalne otwarcie budynku w 2010 r.) i stworzenie tam żywotnego ośrodka kultury i edukacji, oraz odrestaurowanie innych zabytkowych pomieszczeń związanych z dziedzictwem żydowskim we Wrocławiu . Działając poprzez fundację FBK, nieprzerwanie organizuje wiele wystaw, wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych a także reżyseruje własne spektakle i koncerty, w tym o tematyce holocaustu , które obejrzało wiele tysięcy widzów zarówno z dolnego śląska jak i z innych krajów.
NAGRODY
Bente Kahan otrzymała wiele nagród za swoje dokonania w dziedzinie sztuki jak i za działalność społeczną i kulturalną:
2019 r. The Bridge Prize mosty- Europejskie miasta Goerlitz / Zgorzelec
2017 r. Honorowy Obywatel Wrocławia
2016 r. Krzyż na Wstędze Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec
2015 r. Nagroda POLCUL (Australia – Polska)
2013 r. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
2010 r. Niemiecko – Polska Nagroda Kulturalna Dolny Śląsk i Nieder Sachsen ( Niemcy)
2010 r. Nagroda za promowanie tolerancji, Fundacja na Rzecz Tolerancji ( Polska)
2006 r. Nagroda Prezydenta Wrocławia ( Polska)
2000 r. Garantiinntekt for kunstnere – dożywotne stypendium dla artystów przyznane
Przez Norweską Radę Sztuki, z którego zrezygnowała od kiedy zamieszkała w Polsce.
1999 r. Josefines Visepris – nagroda za rzucenie nowego światła na europejską tradycję. ballady. ( Norwegia)
RECENZJE PRASOWE
„Nie może być wielu na tej ziemi, którzy mogą stworzyć równie potężne koncerty jak Bente Kahan” Nordlys, Norwegia
„Bente Kahan sprawia, że jej muzyka szybuje nad sceną, jak niebieski ptak miłości”.
Expressen, Szwecja
„Wzruszająca podróż w czasie i przestrzeni i z powrotem w głąb duszy i serca ….. ” Arbejderen, Dania
„… piękny, inteligentny… wspaniały artysta”.
Gazeta Wyborcza, Polska
„Bente Kahan jest divą muzyki żydowskiej”. Mitteldeutsche Zeitung, Niemcy
„Tego się słucha z bijącym sercem”.
DieZeit, Niemcy
„To nie tylko porusza ale i podnosi na duchu”
DieWelt, Niemcy
„Tego wieczoru tyle boskości płynęło od Niej w kierunku publiczności”.
Berliner Zeitung, Niemcy
„…Nieprzerwanie imponujący”
Die Tageszeit, Niemcy
„Przenikające aż do trzewi”
Time Out, Wielka Brytania
„Publiczność oszalała, prawie unosząc dach z teatru”.
De Volkskrant, Holandia
„Wrażliwość Bente Kahan przynosi piękność”
Zwolsche Courant, Holandia
„Z oszałamiającym kunsztem… wspaniały monodram…”
The Jewish Press Magazine, USA
Filmy video
BenteKahan with NFM LeopoldiniumOrchestra – 12.10.2019 Wroclaw
„List do mojego syna” Ilse Weber tekst, BenteKahan muzyka
[1] Gazeta Mitteldeutsche Zeitung
[2]GazetaExpressen